Vogelgedrag

In het algemeen kan gesteld worden dat vogels binnen elke soort dezelfde gedragspatronen vertonen. Dit gedrag is vooral waar te nemen tijdens het verleidingsspel en bij de paring. Zo is het liefdesspel van de meeste vogelsoorten gebaseerd op wederzijdse herkenning. Geen herkenning betekent gewoonlijk dat het niet tot een paring komt. Als voorbeeld kan hier de ooievaar dienen. Een witte ooievaar paart niet met een zwarte ooievaar omdat beide een verschillend begroetingsceremonieel hebben. De witte ooievaar heeft een begroetingsceremonieel waarbij hij onder voortdurend geklepper de kop tot op de rug naar achteren buigt, deze dan naar voren brengt en weer naar beneden. Een andere witte ooievaar zal daarop in gelijke zin antwoorden. De zwarte ooievaar daarentegen schudt zijn kop van de ene naar de andere kant en maakt een fluisterend geluid. Beginnen beide soorten nu met het begroetingsceremonieel dan zullen zich steeds misverstanden voordoen met als gevolg dat het niet tot een paring zal komen. Gedrag in onze vogels is aangeboren. Zo stopt bijvoorbeeld het Japans meeuwtje volkomen instinctief voedsel in de open bek van de jongen van gouldamadines. Dit gedrag wordt dus totaal niet beïnvloed door het feit dat het niet haar eigen jongen zijn. In het algemeen letten vogels voortdurend op de gedragingen van hun soortgenoten. Waarschijnlijk verraden vogels die op voedsel afgaan hun bedoelingen door bepaalde kleinigheden in hun bewegingen. Bewegingen die ons niet opvallen, maar zelfs op grote afstand door soortgenoten worden opgemerkt en begrepen. Als voorbeeld kan hier het strooien van brood achter in de tuin genoemd worden. Hoe snel wemelt het niet van de vogels als het brood eenmaal door een vogel is ontdekt?
Voor ons is het ook niet te begrijpen hoe de grootte van een territorium door onze vogels wordt bepaald. Vogels 'denken'niet als mensen. De grenzen van hun territorium zullen dan ook voor ons zelden te zien zijn! Dat komt omdat een dergelijk territorium niet de lijn volgt van een heg, sloot, een rij bomen of iets dergelijks. Toch zal de grens die voor een vogel geldt even reëel voor hem/haar zijn als het hek dat door ons is geplaatst om de grens (territorium) aan te geven tussen onze tuin en dat van de buren.
Met het opeisen van een eigen territorium verzekeren vogels zich ook van de betrekkelijke veiligheid dat ze zich kunnen voeden. Met alle indringers van het eigen ras worden zonodig gevechten gevoerd met de bedoeling ze te verjagen. Andere soorten daarentegen worden geduld. Hiermee wordt bereikt dat de onderlinge strijd om eenzelfde soort voedsel binnen de perken blijft. De voorkeur van andere soorten gaat in de regel uit naar ander voedsel en naar een andere partner. Deze territoriumdrang is heel goed waar te nemen in onze volière want is het niet zo dat veel vogels van hetzelfde ras elkaar tijdens het broedseizoen absoluut niet verdragen?  Ik denk hier bijvoorbeeld aan verschillende Australische parkieten en  verschillende tropische soorten.
In een goed samengestelde gezelschapsvolière heerst, wanneer er tenminste geen sprake is van  overbevolking, orde en zijn de vogels in rangen verdeeld. Het agressiefste dier is het hoogst in rang. Een positie die het verworven heeft door vechtlust. Wie het hoogst staat aangeschreven heeft het recht één der andere,  ondergeschikte dieren te pikken, zonder dat deze iets terug zal doen. De tweede in volgorde mag de hoogste niet aanvallen, maar wel alle andere, en zo verder, de hele rij af, tot de laagst geplaatste. Dit gedrag is voor ons als vogelliefhebber vooral waar te nemen bij de voederbak. Hier zullen met name de sterksten het eerst mogen eten. Echter, bij ziekte zal een 'hoog geplaatst' dier snel in aanzien dalen.
Trouwens het vechten tussen vogels kan soms zonder een 'echt gevecht' worden beslist. Een voorbeeld hiervan is de kokmeeuw. Een kokmeeuw treedt een  ongewenste gast met iets opgeheven vleugels, naar boven gestrekte hals, opgeheven nekveren en een naar voren gerichte snavel tegemoet. In deze houding is het voor hem mogelijk de indringer, zonodig, met z'n uitgespreide vleugels te (terug)slaan. De indringer stelt zich ongeveer net zo op. Beide vogels lopen vervolgens een eind naast elkaar voort of draaien om elkaar heen als boksers die hun kans afwachten om een linkse directe uit te delen. Tot een aanval komt het echter vrijwel nooit, want één van hen -gewoonlijk de indringer- zal plotseling de kop, en dus zijn uitdagende snavel, afwenden. Een teken van onderwerping voor de tegenpartij en het sein om met het dreigen op te houden.
Indien u eens voor uw volière gaat zitten is het aan te bevelen notities te maken van hetgeen u opvalt aan uw vogels. Als u dit regelmatig doet kunt u na verloop van tijd uw notities eens nalezen en mogelijk daarin bepaalde bijzonderheden ontdekken. Zo leverden de aantekeningen die ik over een periode van 6 weken maakte over een bij elkaar geplaatste pruimkop man en -pop mij tal van bijzonderheden op over het gedrag tussen man en pop. De aantekeningen lieten een beeld zien waarin met name de man in het begin agressief gedrag (naar voren gerichte wijd open snavel) vertoonde als de pop hem naderde. Opvallend voor mij was het onderdanige gedrag hierop van de pop. Uit de aantekeningen kon ik ook opmaken dat de ruimte tussen beide vogels op de zitstok, in de loop van de tijd, steeds kleiner werd. In het begin wel 60 centimeter. Later nog slechts enkele centimeters. Ook viel het op dat de pop in het begin slechts gevoerd werd door de  man als ze onder de zitstok, tegen het gaas hing. Later, na ca. 4 weken, voerde hij haar ook als ze naast hem op de zitstok zat. Heel het agressieve gedrag van de man was na ca. 4 weken  volledig omgebogen naar genegenheid en zorgzaamheid! Opvallend in de aantekeningen was ook dat het popje al weken bereid was te paren, getuige haar paarhouding, maar dat de man pas na enkele weken hier gehoor aan gaf.
Beschouwen we deze aantekeningen dan kunnen we  hier al een aantal dingen van leren. Door het observeren van beide vogels weet ik nu dat het agressieve gedrag van de man t.o.v. de pop niet betekent dat beide vogels niet bij elkaar passen! Ook is me duidelijk geworden dat de pop eerder broedrijp is (of was?) dan de man. In hoeverre bovenstaande bevindingen gelijk zijn in bijvoorbeeld een volgend jaar en of ze ook opgaan voor andere paartjes pruimkoppen kan door blijvende observaties worden verkregen.
Een ander ervaringsfeit die verkregen is door observatie is dat je in een volière nooit twee rosella soorten naast elkaar moet laten broeden. Door het voortdurende geruzie (territoriumdrang) en of  het aangetrokken voelen van één van de partners tot de buurman en -vrouw is de kans op nakweek daardoor als zeer gering in te schatten.
Even iets anders. Bij ongeveer de helft van alle vogelsoorten lijken mannetjes en vrouwtjes uiterlijk zeer sterk op elkaar. Alleen door het gedrag is het verschil in geslacht vaak op te merken. Als een vrouwtje in het territorium van het mannetje komt, begint het mannetje in eerste instantie veelal te dreigen. Het vrouwtje reageert hierop door zich onderdanig te gedragen (net als het gedrag van de pruimkopparkiet pop!) . Het tegenovergestelde van wat een mannetje zou doen. Het onderdanige gedrag van het vrouwtje zal het mannetje kalmeren en hij zal al snel z'n dreighouding laten varen.
Veel vogels (o.a. roodborstjes, maar ook veel van onze volièrevogels) kennen de gewoonte dat het mannetje een vrouwtje tracht te winnen door haar voedsel aan te bieden. Het gaat hier vooral om een gebaar. De bedoeling is niet om haar van voedsel te voorzien, zoals dat wel het geval is als ze zit te broeden, maar die van genegenheid. Juist in de paartijd is het wijfje hier erg gevoelig voor.
In deze ceremonie gaat zij zelfs zover dat zij de roep van een hongerig, om voedsel bedelend jong, nabootst. Ze gedraagt zich zo onderdanig mogelijk. Door een jong na te doen, beeldt zij de periode uit waarin de kans op een aanval het kleinst is, omdat jonge vogels nu eenmaal ongevaarlijk zijn als medeminnaar  en evenmin een bedreiging vormen voor de machtspositie van een mannetje. Deze ceremonie is een noodzakelijke voorwaarde voor zowel het mannetje als het vrouwtje, om tot paring te komen. Ook tijdens de broedperiode vertonen vele soorten vogels en bepaald gedrag bij het elkaar aflossen op het nest. Dit heeft vooral ten doel de strijdlust van de broedende vogel te kalmeren, die anders elke naderende vogel (ook de paringsgenoot) zou aanvallen.  
Veel meer nog dan alle hierboven beschreven gedragingen zijn wij als vogelliefhebber natuurlijk geïnteresseerd in het gedrag van onze vogels dat van invloed is op het broedproces. Want hoe vaak doen zich geen broedstoornissen voor tijdens het broedproces, zoals het niet klikken tussen beide vogels, onbevruchte eieren, niet voeren van jongen, agressie van man en of pop tegen elkaar en of de jongen. Wat zou het mooi zijn als we door observatie van het gedrag van onze vogels er achter zouden kunnen komen wanneer de kans op (kweek)succes het grootst is. Een voorbeeld hiervan wil ik u niet onthouden. Ik las ooit in een vogelboek de bevindingen van een kweker over de kweek met de Princess of Walesparkiet. Bij de betreffende kweker waren steeds een aantal broedparen die de eieren kapot maakten. Door observatie kwam de kweker er achter dat het steeds de man(nen) waren die de eieren kapot maakten. Ook bleken het juist de stellen te zijn waarvan de poppen het minst vast op de eieren zaten. Doordat deze poppen naarmate ze langer aan het broeden waren vaster op de eieren gingen zitten, viel het op dat de laatst gelegde eieren (4 - 5e ei) meestal heel bleven. Uiteindelijk bleek de oplossing gelegen in een kleiner invlieggat! Doordat de poppen veelal kleiner zijn dan de mannen is het goed om het invlieggat zo groot te maken dat de pop zich er als het ware door heen moet wringen. Op deze manier zal het heel moeilijk zijn (zo niet onmogelijk) voor de man om het nestblok binnen te komen. Gevolg hiervan is dat hij geen kans meer heeft om de eieren kapot te maken. Een duidelijk voorbeeld hoe door observatie het broedsucces in dit geval werd vergroot.
 

A. van Kooten